"Stepped care verlaagt de drempel naar hulpverlening bij verslaving"

Dr. Ann De Buysscher: De dagbehandeling voor mensen met een verslaving was aanvankelijk een vervolgtraject op een residentiële behandeling. Enkele jaren geleden hebben we er een op zichzelf staand traject van gemaakt. Het aanbod is nagenoeg identiek aan het residentiële behandelaanbod. Patiënten hoeven dus niet langer altijd eerst residentieel opgenomen te worden. Soms kunnen ze meteen in dagtherapie starten. Voorwaarde hiervoor is dat mensen fysiek ontwend zijn. Dat gebeurt wel vaker op een PAAZ, een psychiatrische afdeling van een algemeen ziekenhuis. Is dat het geval, dan is het vaak niet nodig om bij ons nog eens residentieel te verblijven. De dagbehandeling is een voltijds programma: van maandag tot vrijdag. Maar elke avond en in het weekend is de patiënt thuis. 

Kan elke patiënt vrij kiezen tussen residentiële opname of dagbehandeling?

De belangrijkste voorwaarde is de lichamelijke ontwenning. Wie al jarenlang elke dag veel alcohol gebruikt en van de ene dag op de andere stopt, worstelt vaak met fysieke ontwenningsverschijnselen. Symptomen zijn overdadig zweten, hartkloppingen, beven… Op zich meestal onschuldig, maar soms kan een delirium of een epilepsieaanval optreden. Daarom is een veilige omgeving belangrijk, met ook medicamenteuze ondersteuning. Als die lichamelijke ontwenning gebeurd is, kan er, afhankelijk van de ernst van de problematiek, afgewogen worden of een residentieel traject dan wel een dagtherapeutisch traject meer aangewezen is. Het is geen voorwaarde, maar het helpt als patiënten thuis goed omringd zijn. Als de partner of de ouders steun bieden, heeft de patiënt daar baat bij. Goed omringd zijn betekent ook sociale controle. 

Ik kan me voorstellen dat een dagbehandeling voor patiënten veel laagdrempeliger is?

Dat is een van de grote voordelen van dit traject. Er is trouwens een goede continuïteit en samenwerking tussen het residentiële programma en het dagtraject. Als we na enkele weken ervaren dat de dagbehandeling niet volstaat, bijvoorbeeld omdat de patiënt te dikwijls hervalt, dan kunnen we alsnog voor een residentiële opname kiezen. In samenspraak met de patiënt, uiteraard. Het behandelprogramma blijft inhoudelijk hetzelfde, maar de patiënt ‘verhuist’ als het ware van bed naar stoel of omgekeerd. 

Hoe verloopt de therapie?

We werken in fasen. De eerste fase noemen we de motivatiegroep. Deze fase duurt vier weken en bestaat uit groepstherapie en individuele gesprekken. Samen met de patiënt bespreken we de doelstellingen en ontwikkelen we technieken voor zelfcontrole. Daarnaast is er ruimte voor psychomotorische en creatieve therapie en voor individuele sessies met de arts, de psycholoog, de sociaal werker en de individuele begeleider. Ook medicamenteuze ondersteuning maakt deel uit van het aanbod.

We werken breed, met aandacht voor eventuele onderliggende problemen. Mensen worden immers niet zomaar verslaafd. Dikwijls dragen ze al jaren een rugzak met zich mee. Alcohol of medicatie is een vlucht. Te dikwijls denken mensen dat alcohol een vrije keuze is. Dat is niet zo. Onderliggend spelen heel vaak andere psychische problematieken, grote verlieservaringen, onverwerkte rouw, een depressie… Het is noodzakelijk om hier aandacht voor te hebben om tot herstel te kunnen komen.

Is de ene persoon gevoeliger voor verslaving dan de andere?

Jazeker. We spreken van ‘mens, middel en milieu’. De ene mens is inderdaad vatbaarder voor verslaving dan de andere. Erfelijke belasting speelt een rol. Maar daarnaast is er het milieu: als je als kind je ouders vaak ziet drinken, dan vergroot de kans dat je later zelf naar alcohol grijpt. Als je iemand kent in je omgeving die als oplossing voor zijn problemen kalmeringspillen neemt, kan dat van invloed zijn op jouw gedrag. De beschikbaarheid van middelen is ook een factor.

Wat volgt er na die eerste fase van vier weken motivatiegroep?

Bij aanvang van de dagbehandeling vragen we elke patiënt het engagement voor minstens die vier weken. Daarna volgt een evaluatie met het team in aanwezigheid van de patiënt. Vindt iemand dat die vier weken volstaan, dan kan het programma daar stoppen. De meeste mensen kiezen echter voor een verderzetting met de veranderingsgroep, een traject van zes weken. In die zes weken is er een vast ochtendprogramma, maar de namiddag is modulair en dus helemaal op maat. Zo kunnen we werken aan het omgaan met emoties, assertiviteit, rouwverwerking… al naargelang de situatie. In dit traject werken we aan de onderliggende problematiek. We maken de patiënt sterker, zodat hij of zij beter gewapend is tegen herval. Na die periode van vier plus zes weken heeft de patiënt opnieuw de keuze. Ofwel ronden we het programma af. Ofwel herneemt de patiënt nog eens de verandergroep om verder aan zichzelf te werken. Hierna kan hij overstappen op de herstelgroep, gericht op het verder versterken van vaardigheden en activering. Ofwel stapt hij in de balansgroep: een vervolgtraject van zes weken, vooral gericht op het volhouden en op resocialisatie. Dat laatste betekent dat we de patiënt voorbereiden om terug aan het werk te gaan, om zijn vrije tijd zelfstandig in te vullen, om terug zijn plaats in het gezin ten volle op te nemen enzovoort.

Na de balansgroep volgt nog de nazorggroep. Een jaar lang kunnen patiënten die dat wensen om de twee weken op dinsdagavond naar de nazorggroep komen. Dat is een therapiegroep onder leiding van een therapeut en een psychiatrisch verpleegkundige. Voor veel mensen geeft dat houvast. We merken dat patiënten van de nazorggroep zich later dikwijls engageren als ervaringswerkers. Ze volgen hiervoor een opleiding, waarna ze zelf sessies mee kunnen begeleiden.

Je hoort vaak dat mensen met een verslaving dikwijls jarenlang wachten om hulp te zoeken?

Gemiddeld duurt het acht tot tien jaar voor iemand hulp zoekt. Eerst is er een ontkenningsfase. Daarna proberen mensen dikwijls op eigen kracht te stoppen. Pas als dat enkele keren mislukt en als ze de greep op hun leven dreigen te verliezen, zoeken ze externe hulp. Dankzij de lagere drempel door stepped care slagen we er gelukkig geleidelijk aan in om vroeger in het proces in te grijpen, waardoor mensen minder verlieservaringen hebben meegemaakt voordat ze effectief hulp zoeken.

We werken trouwens altijd nauw samen met de familie. PZ Onzelievevrouw heeft een goede familiewerking, zowel voor residentiële als voor dagpatiënten. Niet alleen lijdt de familie mee onder de verslaving, vaak is het vertrouwen grondig geschonden. Dat vertrouwen moeten we herstellen, want uiteindelijk keert de patiënt na de behandeling terug naar zijn context. De familie is altijd betrokken partij. Het is goed
als gezinsleden de valkuilen leren zien en weten hoe ze kunnen ondersteunen als het eens wat moeilijker gaat. 

Naast de dagbehandeling en de residentiële behandeling is er ABA, het Ambulant Behandelprogramma Alcohol?

ABA maakt integraal deel uit van de stepped care. We kiezen altijd voor de minst ingrijpende, de minst invasieve aanpak. ABA is de meest laagdrempelige stap. Het is een ambulant programma voor mensen die hun verslaving nog vrij goed onder controle hebben. Zij kunnen in een kleine groep een programma volgen van zeven opeenvolgende vrijdagen, begeleid door een psychologe en een psychiatrisch verpleegkundige. Het programma bestaat uit psycho-educatie en therapie. 

Het bijzondere aan ons aanbod is de vlotte overgang tussen de verschillende niveaus in de stepped care. Blijkt het ABA-programma niet te volstaan, dan kan de patiënt overschakelen naar de dagbehandeling. Is er nog meer omkadering nodig, dan is er het residentiële programma.

Is de doelstelling altijd het volledig stoppen met alcohol of medicatie? Of is het ‘onder controle krijgen’ voldoende?

We streven altijd naar geheelonthouding, maar uiteindelijk maakt elke patiënt de keuze. We verwachten wel dat mensen tijdens de duur van het programma nuchter blijven, of dat althans proberen. We raden iedereen aan om minstens zes maanden nuchter te blijven, dit om de kans te krijgen om zowel positieve (bv. een verjaardag) als negatieve (bv. een tegenslag) ervaringen op te doen zonder gebruik van alcohol.

We hebben het vooral over alcohol gehad. Is verslaving aan medicatie gelijklopend hieraan?

In grote lijnen wel. Alleen is medicatie – en dan vooral kalmeringsmiddelen – dikwijls nog moeilijker om lichamelijk te ontwennen. Kalmeringsmiddelen worden te veel voorgeschreven. Je mag ze idealiter niet langer dan één of twee weken gebruiken. Daarna stijgt het risico op verslaving. 

Is medicatieverslaving even desastreus als een alcoholverslaving?

Ja. Er gebeuren bijvoorbeeld ook verkeersongevallen door medicatie. Mensen reageren door de medicatie immers trager. Ook op het werk zijn ze minder alert, waardoor ze fouten maken en hun werk verliezen. Alcohol is gemakkelijker op te sporen. Je ruikt het of je weet het door een eenvoudige ademtest. Dat is anders bij medicatie. Daarvoor heb je al een bloedonderzoek nodig. Omdat medicatie zo vaak voorgeschreven wordt, is het moeilijk om de grens te trekken: waar eindigt verantwoord en begint problematisch gebruik?

U vernoemde eerder in het gesprek de ervaringswerkers. Zij krijgen een steeds prominentere plaats in PZ Onzelievevrouw. Terecht?

Volkomen terecht. Ervaringswerkers voegen iets toe, wat professionele hulpverleners niet kunnen bieden. Zij hebben het zelf meegemaakt. Patiënten voelen dat. Ervaringswerkers weten vanuit hun eigen ervaring wat het is om met een verslaving te kampen. Patiënten maken gemakkelijker connectie met hen. Ze kunnen zich aan hen optrekken. Ze zien immers dat de ervaringswerkers erin geslaagd zijn uit de put
te klauteren. Dat geeft hun hoop. En uitzicht op een betere toekomst. Ervaringswerkers zijn bijzonder waardevol. 

Tekst: Filip Decruynaere
Fotografie: Tom Talloen